Σκέψεις στη ζωγραφική επιφάνεια

από τον Γιάννη Μενεσίδη, Ζωγράφο – Ιατρό

Η ζωγραφισμένη επιφάνεια είναι ένα κείμενο αναγνώσιμο, ικανό να μας οδηγήσει σε ψυχικά πετάγματα. Οι Έλληνες ποντοπόροι της Μαύρης Θάλασσας αγωνίστηκαν σκληρά για να μετατρέψουν τον άξενο (αφιλόξενο) πόντο σε εύξεινο και θάλασσα οικεία. Μια τέτοια θάλασσα αφιλόξενη, απρόσωπη είναι η ζωγραφική επιφάνεια που μεταφέρει δοκιμασία και άσκηση. Ανάλογη με τη ζωγραφική επιφάνεια είναι η ακαλλιέργητη γη, που περιμένει να προσφερθεί και να γεωργηθεί. Έτσι, θάλασσα και γη, η ζωγραφική επιφάνεια, κρύβει δυνατότητα μετατροπής της σε χώρο παραμυθίας και χαράς. Μένει η ψυχή του καλλιτέχνη να μεταφέρει ουρανό, να μεταμορφώσει σε πραγματικό στολίδι την επιφάνεια, που ως κόσμος και κόσμημα προσφέρεται στους ανθρώπους. Αυτή η επιφάνεια κινητοποιεί δυνάμεις συνειδητές ή ασυνείδητες, λογικές ή διαισθητικές για να καλλωπιστεί και να μορφοποιηθεί ζωγραφικά. Είναι ο χώρος που η ψυχή καταθέτει χαρές και λύπες, καημούς και μεράκια. Είναι πεδίο ελεύθερης και αυθόρμητης κίνησης χωρίς δισταγμούς και δεσμεύσεις. Αυτή επαναφέρει αναμνήσεις, κινητοποιεί μνήμες και γίνεται χώρος προσευχής και άσκησης. Εδώ οι παραλληλισμοί χαροποιούν, το φως και η χαρά νηστευτικά λαμπρύνονται. Ο κόπος και η άσκηση χαροποιά απαλύνονται. Οι αντιθέσεις και οι αντιπαλότητες συνταιριάζονται. Ο ηρωισμός και η αυτοθυσία προδίδονται. Ο χρόνος αυξομειώνεται. Τα λάθη επουλώνονται αγωνιστικά. Οι αποστάσεις σμικρύνονται και η ελπίδα ζωντανεύει.

Η λευκή ακατέργαστη επιφάνεια ωθεί τον καλλιτέχνη να την ευπρεπίσει και να την καταγράψει. Οι αισθήσεις του κινητοποιούνται, ο νους του ορθώνεται και η καρδιά του χορεύει. Η αφή του παραληρεί από ενθουσιασμό και του προσφέρει εικόνες. Η όσφρησή του μεταφέρει συνειρμούς. Η ακοή του δονείται με ήχους και τραγουδά. Η όρασή του κατακλύζεται από εικόνες, χρώματα και σχήματα.

Το σχέδιο είναι η πρωταρχική κίνηση υλοποίησης του ζωγραφικού έργου. Στηρίζεται στη σύλληψη και είναι η πνοή του πίνακα. Το σχέδιο περιγράφει τα σταθερά χαρακτηριστικά της μορφής με ελλειπτική διάθεση. Η δυναμική του είναι η στέρηση. Αυτό προκαθορίζει την στάση και το κοίταγμα του καλλιτέχνη. Η σχεδιαστική ικανότητα δεν είναι πάντα ικανή να μεταφέρει το χρώμα σαν σώμα. Έτσι, το σχέδιο μεταβάλλεται στην πορεία του και ακολουθεί το χρώμα ή πάλι το σχέδιο στηρίζει το χρώμα, αλλά και φθείρεται από αυτό.

Παράλληλα, ο καλλιτέχνης ξεκινά με προβληματισμούς στη μορφή του έργου του. Όταν αυτή είναι σχηματοποιημένη μεταφέρει ακινησία και ιεροπρέπεια. Όταν είναι αφηρημένη, ευρύνει ή και κρύβει το φάσμα δυνατοτήτων έκφρασης. Όταν είναι δισδιάστατη απομακρύνει τα συναισθήματα και μεταφέρει αισθήματα ανεπηρέαστα από τον χρόνο. Άλλος βασικός προβληματισμός του καλλιτέχνη είναι το πρόγραμμα της μορφής και η σχέση του με τον περιβάλλοντα χώρο. Είναι μία διαδικασία σχέσεων, χρωμάτων, σχημάτων και ρυθμού. Ένα περίγραμμα που υπάρχει και συγχρόνως χάνεται, που εισχωρεί και συγχρόνως υποχωρεί, θυμίζει τις ποικίλες περιπτύξεις και εναγκαλισμούς της θάλασσας με τη στεριά. Μιά αλληλοπεριχώρηση συναισθημάτων, χρωμάτων, σχημάτων και λοιπών στοιχείων στα σημεία επαφών, προσδίδουν δυνατότητες γεφύρωσης αντιθέσεων και εναρμόνισης επιφανειών. Κάθε επιφάνεια στεγανή και ανυποχώρητη χρωματικά, σχηματικά, αλλά και δομικά, θυμίζει απολυτότητα και κάνει τη μορφή ξένη προς τον περιβάλλοντα χώρο. Έτσι ο καλλιτέχνης άθελά του προδίδει την ψυχή του από την καταγραφή των συναισθημάτων στα σημεία επαφών.

Άλλο σημείο προβληματισμού είναι το κοίταγμα, ο τρόπος δηλαδή που η όραση διαπερνά τα σχήματα. Άλλοτε είναι γραμμική από σταθερό σημείο, άλλοτε μετακινούμενη, άλλοτε από ψηλά, άλλοτε με αντίστροφη προοπτική και άλλοτε μνημική. Στην μετακινούμενη όραση έχουμε εξάρθρωση του σχεδίου προς όφελος των δύο διαστάσεων. Η όραση από ψηλά ευρύνει τις οπτικές δυνατότητες και κάνει επίπεδη την επιφάνεια. Στην αντίστροφη προοπτική έχουμε αντιστροφή τον μεγέθους της φυσικής όρασης, δηλαδή μεγάλα είναι τα αντικείμενα που βρίσκονται μακριά και μικρό αυτά του πρώτου επιπέδου. Στην μνημική ζωγραφική καταγράφονται τα πράγματα με υπερβάσεις, αγαπητικά, ονειρικά, δισδιάστατα, ξεπερνώντας τη λογική και υπερνικώντας τον χρόνο και τα φυσικά μεγέθη.

Το φως και το χρώμα είναι τα κύρια ορατά σημεία των αντικειμένων. Το χρώμα περιγράφεται ως σχήμα. Οι μορφές που ερεθίζουν το μάτι είναι τα φωτεινά χρώματα των αντικειμένων. Το χρώμα και ιδιαίτερα το λαμπερό κάνει αναγνωρίσιμη την εικόνα. Προσδιορίζει την μορφή του και είναι το ίδιο ένα σύμβολο. Η αντίληψη του χρώματος ως φωτός είναι φανερή. Υπάρχουν πολλοί κανόνες συνδυαστικής του χρώματος που προέρχονται από την εμπειρία και παρατήρηση σπουδαίων καλλιτεχνών. Η αισθητική όμως προσέγγιση τον χρώματος από κάθε καλλιτέχνη είναι κάτι βαθύτερο και προσωπικό που δεν μπαίνει εύκολα σε κανόνες και δεν επιδέχεται λογική μάθηση. Γι’ αυτό είναι απρόβλεπτο, αυθόρμητο και ίσως μη συνειδητό. Έτσι χαροποιεί, εκπλήσσει, ανατρέπει και μορφώνει δημιουργικά τα σκοτεινά σημεία του είναι μας.

Άλλος προβληματισμός στην απόδοση του χώρου της επιφάνειας είναι ο ουρανός. Ο καλλιτέχνης επιχειρεί να εισέλθει στο χώρο αυτό με την λογική και την καρδιά για να ενώσει τη γη με τον ουρανό, θέλει να κάνει οικείο τον χώρο, να διευρύνει την ένταξή του, να μεταφερθεί στα επέκεινα. Αντιλαμβάνεται τη δυσκολία και προσεύχεται. Έτσι κάνει υπερβάσεις, χτίζει οικήματα και μεταφέρει τη γη στον ουρανό, ενοποιεί τους χώρους και χαίρεται με τη συνάντηση των προσφιλών κεκοιμημένων του. Κάπως έτσι ο ενιαίος χώρος του ουρανού και της γης βοηθά στην επίπεδη κατανόηση των δρωμένων με τη μεταφυσική τους διάσταση. Ακόμα νηστεύει τα χρώματα και τα ισορροπεί μέσα από τις τονικές των διαβαθμίσεις. Μετατρέπει το μόχθο του σε λόγο και προσευχή και καθορίζει ανάλογα τον ρυθμό και την πυκνότητά του. Προσέχει την ευκρίνεια και καθαρότητα της γραμμής του και αποφεύγει τις τομές και τις οξύτητές των. Διαλέγει τα υλικά που θα επουλώνουν τα λάθη. Προσαρμόζεται στη στέρηση των υλικών όταν αυτά προβάλλουν το αίσθημα. Η καρδιά του πρωτοστατεί στη ζωγραφική επιφάνεια, ο νους του συνεργάζεται με την καρδιά, οι αισθήσεις του μεταφέρουν εικόνες και ο καλλιτέχνης εισχωρεί και χάνεται στην επιφάνειά του. Η συλλογική μνήμη τον καθοδηγεί. Μεταφέρει την αλήθεια και καταργεί την ατομικότητά του. Ανήκει στο πλήθος και χαίρεται.

Το κείμενο συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση του Γιάννη Μενεσίδη “Στίγματα φωτός στο Ξανθιώτικο τοπίο, Ζωγραφική και κριτικά κείμενα”.

*Τα κείμενα αποτελούν απόψεις του υπογράφοντος και όχι απαραίτητα και της εκπομπής.

Ο Γιάννης Μενεσίδης εμφανίστηκε στο επεισόδιο ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ της Χαράς Θεού. Μπορείτε να το παρακολουθήσετε ΕΔΩ