Η Ορθόδοξη Εκκλησία και η διαχρονική πορεία της γλώσσας μας

Του Κωνσταντίνου Χολέβα

Η Ορθόδοξη Εκκλησία και η ελληνική γλώσσα είναι άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους. Η Ορθοδοξία ως Αποκάλυψη του αληθινού Θεού αξιοποίησε τον γλωσσικό και εννοιολογικό πλούτο της ενιαίας ελληνικής και χρησιμοποίησε διάφορες μορφές της (Αττική, Ελληνιστική Κοινή, Καθαρεύουσα, Δημοτική κ.λπ), για να εκφράσει τα δόγματα της Πίστεως, να καταγράψει τον επίγειο βίο και τη διδασκαλία του Χριστού, να υμνήσει τον Θεό μέσω της Θείας Λειτουργίας και της Υμνογραφίας και για να κατηχήσει τον λαό.

Από ιστορικής πλευράς αξίζει να τονισθεί ότι ένα από τα πρώτα Συνταγματικά κείμενα του Νέου Ελληνισμού, η Διακήρυξη του Αρείου Πάγου (Βουλής) της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος που είχε έδρα την Άμφισσα (Σάλωνα) το 1821, συνδέει την Ορθόδοξη Πίστη και την ελληνική γλώσσα χαρακτηρίζοντάς τις ως την «ἐπικρατοῦσαν γλῶσσαν καί θρησκείαν» του αγωνιζομένου Έθνους. Η αναφορά της Ορθοδόξου Ανατολικής του Χριστού Εκκλησία ως επικρατούσης και προστατευομένης -χωρίς να παραβιάζεται βεβαίως η θρησκευτική ελευθερία των μη Ορθοδόξων- υπάρχει έκτοτε σε όλα τα ελληνικά Συντάγματα. Όμως η προστασία της γλώσσας μας ως στοιχείου εθνικής ταυτότητος δεν κατοχυρώνεται σήμερα συνταγματικώς, αν και θα έπρεπε κατά την άποψή μου.

Τα Ευαγγέλια και γενικώς τα κείμενα της Καινής Διαθήκης εγράφησαν στην Αλεξανδρινή Κοινή, δηλαδή στην απλοποιημένη εξελικτική μορφή της αρχαίας αττικής διαλέκτου (με στοιχεία και από άλλες διαλέκτους), η οποία διαμορφώθηκε στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Επιγόνων του. Στην ίδια γλωσσική μορφή μεταφράσθηκε από Ελληνιστές Εβραίους και η Παλαιά Διαθήκη. Αυτή η μετάφραση, γνωστή ως Μετάφραση των Ο΄ (Εβδομήκοντα) χρησιμοποιήθηκε διεθνώς περισσότερο και από το Εβραϊκό πρωτότυπο!

Τον Δ΄ μ.Χ. αιώνα οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας μας, και συγκεκριμένα ο Μέγας Βασίλειος και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, προτίμησαν να στραφούν οκτώ αιώνες πίσω και χρησιμοποίησαν την κλασσική αττική διάλεκτο του Δ΄ προ Χριστού αιώνος για να συνθέσουν τα κείμενα και τις ευχές της Θείας Λειτουργίας. Δεν χρησιμοποίησαν την καθομιλουμένη της εποχής τους, διότι θεώρησαν ότι η αττική εκφράζει με μεγαλύτερη ευκρίνεια την ιεροπρέπεια, το μυστήριο και την ακρίβεια των δογμάτων. Την ίδια γλωσσική μορφή, την αττική, χρησιμοποιούν και οι Βυζαντινοί Υμνογράφοι καθώς και οι θεόπνευστοι Πατέρες των Οικουμενικών Συνόδων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Σύμβολον της Πίστεως.

Οι Τρεις Ιεράρχες βοήθησαν με τις σπουδές και με το παράδειγμά τους στην προσέγγιση των Χριστιανών προς τα κλασσικά ελληνικά κείμενα. Ο Βασίλειος με την περίφημη επιστολή του «Πρός τούς Νέους ὅπως ἄν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων» και ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός με τις δύο Στηλιτευτικές Επιστολές του προς τον Αυτοκράτορα Ιουλιανό καταγράφουν ποια στοιχεία απορρίπτουν και ποια κρατούν οι Χριστιανοί από τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Απορρίπτουν την ειδωλολατρική πλάνη, αλλά θεωρούν ότι τα Ομηρικά έπη, τα κλασικά κείμενα και τα παραδείγματα από την ζωή εναρέτων ανδρών μπορούν να διδαχθούν στα παιδιά των Χριστιανών ως εισαγωγικά μαθήματα πριν από την Χριστιανική Αγωγή. Η χρήση όλων των τότε γνωστών μορφών της ελληνικής γλώσσας από τους Τρεις Ιεράρχες και άλλους Πατέρες της Εκκλησίας μας (π.χ. Γρηγόριος Παλαμάς τον ΙΔ ΄αιώνα) είναι αξιοθαύμαστη και συνετέλεσε στην καθιέρωση του Ομήρου και των κλασσικών κειμένων ως βασικών διδακτικών εγχειριδίων των βυζαντινών εκπαιδευτηρίων.

Παραθέτω χαρακτηριστικά ένα από τα «Ἒπιγράμματα εἰς ἑαυτόν» του Γρηγορίου του Θεολόγου και Ναζιανζηνού, στο οποίο υμνεί την Ελλάδα, όπου σπούδασε, και με το οποίο καταδεικνύει την ικανότητά του να μιμείται άριστα τους αρχαίους επιγραμματοποιούς:

«Ἑλλάς ἐμή, νεότης τε φίλη καί ὅσσα πέπασμαι καί δέμας, ὡς Χριστῶ εἴξετε προφρονέως» (1). Δηλαδή: Ελλάδα μου, σε αγαπώ, διότι σε σένα πέρασα τη νεότητά μου. Εσύ είσαι το σώμα μου και όσα με συγκροτούν. Αλλά σε αγαπώ ιδιαιτέρως, διότι προσεχώρησες προθύμως στον Χριστιανισμό.

Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στα φανερά και κρυφά σχολειά-αναλόγως της εποχής και της περιοχής- τα εκκλησιαστικά και λειτουργικά βιβλία ήσαν τα πρώτα αναγνώσματα των υποδούλων μαθητών. Ο Ορθόδοξος κληρικός ή μοναχός δίδασκε από το Ψαλτήριον και την Οκτώηχο τα Ελληνικά γράμματα στα παιδιά. Σε ανώτερο επίπεδο εχρησιμοποιείτο μία επιλογή κειμένων του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, τα γνωστά ως Μαθηματάρια. Η Εκκλησία κυριολεκτικά διέσωσε την ελληνική γλώσσα σε μία εποχή διωγμών, αμάθειας, φτώχειας και πολλαπλών κατακτήσεων (Φράγκοι, Βενετοί, Οθωμανοί) και καταπιέσεων.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αίτωλός (1714-1779) προέτρεπε τους Έλληνες των χωριών, τα οποία επεσκέπτετο, να ανοίξουν σχολείο Ελληνικό, διότι «καί ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν»! Σημαντική παρατήρηση που απαντά σε ορισμένους δήθεν ανανεωτές του εκκλησιαστικού λόγου: Παρά την αμάθεια του λαού ο Άγιος Κοσμάς δεν σκέφθηκε ποτέ να μεταφράσει τη Θεία Λειτουργία και τις άλλες Ακολουθίες στη δημώδη καθομιλουμένη της εποχής του. Αντιθέτως προέτρεπε τους Έλληνες να στέλνουν τα παιδιά στο σχολείο για να μάθουν την ενιαία Ελληνική και μάλιστα την εκκλησιαστική ελληνική γλώσσα.

Εξ άλλου ο Πατροκοσμάς καταπολέμησε τη χρήση διαλέκτων ξενικών από τους κατοίκους της Ηπείρου και της Μακεδονίας ενθαρρύνοντάς τους να μιλούν μόνον Ελληνικά στο σπίτι τους. Τους υποσχόταν μάλιστα ότι αν ακολουθήσουν την συμβουλή του θα πάρει επάνω του όλες τις αμαρτίες τους!

Σπουδαία εκκλησιαστική μορφή και άριστος χρήστης όλων –κυριολεκτικά- των μορφών της ενιαίας ελληνικής γλώσσας υπήρξε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809). Ο Νάξιος λόγιος και μοναχός απέδωσε στο Ομηρικό Ηρωικό Εξάμετρο την ευαγγελική περικοπή που αναγιγνώσκεται στον Εσπερινό της Αγάπης, την ημέρα του Πάσχα. Χρησιμοποίησε δηλαδή κατά τρόπο εντυπωσιακό τον γλωσσικό τύπο των Ομηρικών επών για να μεταγλωττίσει την περικοπή. Διερωτώμαι ειλικρινά: Πως κατόρθωναν τα φτωχά Ελληνόπουλα επί Τουρκοκρατίας, με ένα τριμμένο ράσο και ένα κερί για να φωτίζονται, χωρίς ανέσεις και Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές, και μάθαιναν άριστα όλες τις γλωσσικές μορφές της ελληνικής από τον Όμηρο μέχρι την εποχή τους, ενώ σήμερα πτυχιούχοι Πανεπιστημίου δυσκολεύονται να βάλουν μία δασεία ή μία περισπωμένη;

Στα μαύρα χρόνια της δουλείας η Θεία Λειτουργία διέσωσε τη γλώσσα και την ελληνική συνείδηση ακόμη και σε πληθυσμούς, οι οποίοι αναγκάσθηκαν, λόγω καταπιέσεως από τους Τούρκους, να μιλούν ως κύρια γλώσσα την τουρκική. Οι Τουρκόφωνοι Ορθόδοξοι Έλληνες της Καππαδοκίας κράτησαν μόνο τη Θεία Λειτουργία στην ελληνική. Στο σπίτι μιλούσαν τουρκικά. Δεν γνώριζαν την καθομιλουμένη ελληνική γλώσσα, αλλά συμμετείχαν χωρίς πρόβλημα κατανοήσεως στη Θεία Λατρεία. Η Εκκλησία για άλλη μία φορά διεφύλαξε τη διαχρονική συνέχεια της γλώσσας και του Ελληνισμού γενικότερα. Το μόνο στοιχείο, το οποίο θύμιζε στους τουρκόφωνους ότι είναι Έλληνες ήταν επί 5 αιώνες η Θεία Λειτουργία!

Στην εποχή μας οι παλιότερες μορφές της διαχρονικής ελληνικής αξιοποιούνται από τους συγχρόνους υμνογράφους της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Διονύσιος, ο αοίδιμος μοναχός Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, ο νυν Μητροπολίτης Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας κ. Ιωήλ, ο υμνογράφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας Δρ. Χαραλάμπης Μπούσιας και άλλοι χρησιμοποιούν τον πλούτο της αρχαίας και της εκκλησιαστικής γλωσσικής παραδόσεως για να υμνήσουν τους νέους Αγίους, οι οποίοι κατατάσσονται στο Αγιολόγιο της Εκκλησίας μας. Όποιος μένει κοντά στη λατρευτική και πνευματική ζωή της Ορθοδοξίας μαθαίνει, ομιλεί και γράφει καλύτερα την ενιαία ελληνική, σε όλες τις μορφές της.

Κατόπιν όλων αυτών η πρότασή μου είναι να παραμείνει Ορθόδοξο Χριστιανικό το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών, να αξιοποιηθούν τα Πατερικά Κείμενα και η εκκλησιαστική υμνογραφία για την εκμάθηση των Αρχαίων Ελληνικών στο σχολείο και να αυξηθούν οι _ώρες διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών κειμένων από το πρωτότυπο στο Λύκειο. Η Ελληνορθόδοξη Παιδεία μπορεί και σήμερα να καλλιεργήσει ήθος, ανθρωπιά, δημοκρατική συνείδηση, γλωσσική καλλιέπεια και εθνική ταυτότητα στους νέους μας.

(1) Migne Ελληνική Πατρολογία, τόμος 37, επίγραμμα αριθμ. 1449.

Ο Κωνσταντίνος Χολέβας είναι Πολιτικός Επιστήμων και Συγγραφέας. Το κείμενο αποτελεί ομιλία του στην Εστία Νέας Σμύρνης, 14.11.2018.

*Τα κείμενα αποτελούν απόψεις του υπογράφοντος και όχι απαραίτητα και της εκπομπής.

Ο Κωνσταντίνος Χολέβας εμφανίστηκε στο επεισόδιο ΙΣΛΑΜ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ της Χαράς Θεού. Μπορείτε να το παρακολουθήσετε ΕΔΩ